koudekerke.info

buurtschap 't Zand 1850-1900

		In deze periode groeide 't Zand behoorlijk en werden meer dan 50 arbeiders- en burgerwoningen gebouwd en werden ook tal van voorzieningen gerealiseerd. De situatie in 1857 staat hier links weergegeven. Op dat moment worden naast een tol, de boerderijen De Hoek, Molenzigt en Den Baars en herberg Rozendaal aangeduid. Net buiten de kaart is dan ook al sprake van de boerderij 'Poelendale' en het buitenplaatsje of speelhofje Overwater. In het buurtschap werden in deze periode onder andere een evangelisatiegebouw, een molen (in 1855) en een brandweer organisatie opgericht.
1. FRAGMENT VELDMINUUT MIDDELBURG UIT 1857
De eerste bronnen waarin de organisatie van de brandweer in Koudekerke en 't Zand worden beschreven dateren van rond 1880, mogelijk was voor die tijd ook al sprake van een georganiseerde brandbestrijding. Vanwege de grote afstand tussen 't Zand en de kern Koudekerke werd in 1887 door Middelburg voorgesteld om de brandweer van 't Zand te helpen bij calamiteiten. Deze overeenkomst werd enkele jaren daarna in 1896 alweer opgezegd toen Middelburg vond dat 't Zand te groot werd. Het materieel van de Zandse brandweer werd onder andere in het Evangelisatiegebouw en later in een schuur aan de Breeweg opgeslagen. De raad van Koudekerke besliste in 1903 tot de aanschaf van een tweede karspuit. De kern Koudekerke kende in die tijd een z.g. plichtbrandweer, hetgeen inhoudt dat men binnen de bepaalde leeftijdscategorie verplicht is tot de brandweer toe te treden. De ploeg spuitgasten van 't Zand vormde een vrijwillige brandweer, maar werd in 1912 ook een plichtbrandweer.
		2. EVANGELISATIEGEBOUW 'T ZAND
Voor de bluswatervoorziening waren op 't Zand en de Nieuwe Vlissingschen Weg brandkranen op de waterleiding aanwezig. In de overige delen van de gemeente werd water betrokken uit water- gangen, putten, sloten en een Nortonpomp in Koudekerke. De brandweer van Koudekerke werd in enkele gevallen bij calamiteiten ook ingezet in Middelburg en in 1938 werd wederom een hulpverleningsovereenkomst met de gemeente Middelburg afgesloten. In dat jaar werd vermoedelijk ook een kolenloods van de Stoomtram Walcheren gekocht om het brandweermaterieel van 't Zand te stallen. De loods stond in een wei achter de Breeweg (nu nr. 28) maar is nu bebouwd door 't Zanddorp.
		3. BRANDWEERMATERIEEL ANNO 1888
		Een zeldzame foto van de brandweerploeg van 't Zand staat hier links afgebeeld. Deze werd via Bob van der Weel beschikbaar gesteld door Wim van Iren Zijn vader, dhr J.G.K. van Iren, staat er op afgebeeld (3e van links). De locatie is niet bekend. Huisnummer 28 is net te lezen. De Tweede Wereldoorlog luidde indirect het einde van de brandweer van 't Zand in. Vanwege de woningnood werd 't Zand door de gemeente Middelburg op 1 november 1941 geannexeerd en verdween de Koudekerkse brandweer uit 't Zand. Een uitgebreide beschrijving van de brandweer op 't Zand is hier te downloaden (603kB).(1)
4. BRANDWEERPLOEG 'T ZAND, DATUM 1922-1924 (W003)

Herberg 'De Bremerton' werd Koffiehuis 'Pax Intrantibus' Zoals reeds is beschreven bij de periode 1800-1850, was herberg De Bremerton vanaf 1842 eigendom van de uit Middelburg afkomstige koopvaardijkapitein Steven Doodenhuize Hij liet het pand aan het eind van de (Oude) Koudekerkseweg in 1851 afgebreken en herbouwen waarbij het een nieuw kadastraal nummer kreeg: D324.(2) De herberg werd toen omgedoopt tot 'Pax Intrantibus', wat vrij vertaalt "Vrede hen die hier binnentreden" betekent.(3) Op 2 januari 1862 werd Jacobus Gernler de nieuwe eigenaar.(4) Hij werd er toen koffiehuishouder of zoals hij zichzelf graag noemde: Sociëteitshouder. Dit blijkt uit een rechtszaak die naar aanleiding van een schermutseling op 13 september 1868 tussen Jacobus Gernler en gemeenteveldwachter Johannes de Reij bij de arrondisements- rechtsbank diende. Aanleiding voor de schermutseling was de openbare muziekuitvoering in het pand, waarvoor geen toestemming was verleend door de burgemeester.


5. KOFFIEHUIS PAX INTRANTIBUS NA 1899		6. KADASTRAAL MINUUTPLAN D (1811-1832)
Achtereenvolgens Jacobus Gernler (1837-1890) en Cornelis Marinus Jacobus Gernler (1869-?) werkten in het koffiehuis. Jacobus was gehuwd met Trijntje Gozens de Bruijn en zijn zoon, Cornelis Marinus Jacobus, was gehuwd met Pieternella Magdalena de Plaa. Direct naast het koffiehuis had de familie Gernler nog een winkel. De panden bevonden zich aan de Langevielesingel, op de hoek met de (Oude) Koudekerkseweg. De herberg stond er als bondscafé van de A.N.W.B. en T.C.B. bekend. Na het overlijden van Jacobus Gernler zette Trijntje Gozens de Bruijn het koffiehuis nog enkele jaren voort. Na haar overlijden, vermoedelijk in 1899, nam hun zoon Cornelis Marinus Jacobus Gernler het koffiehuis over. Vlak voor het aanbreken van het nieuwe millennium, op 5 december 1899, verscheen in de Vlissingse Courant een aankondiging voor een aanbesteding op 16 december van dat jaar. Het betrof de aanbesteding voor de sloop van het koffiehuis 'Pax Intrantibus' en naastgelegen winkelhuis en de nieuwbouw van een nieuw café, winkel en vier woonhuizen voor Cornelis Marinus Jacobus Gernler. Het werk werd geraamd op f 20.400,- en werd uiteindelijk gegund aan de laagste inschrijver: De heer A. Hanewinkel te Vlissingen voor f. 19.880,-.(5) Op 3 augustus 1900 werd het koffiehuis heropend.(6) Lees verder...


Café 'Reinveld' en koffiehuis 'Pas Buiten' De broers J.H. (Jan Hendrik) Mennes en A.M. (Adrianus Menne) Mennes hadden vanaf 1893 ieder een eigen café op 't Zand: 'Reinveld' en 'Pas Buiten'. Een derde broer, Gerard Mennes, was eigenaar van een derde café aan de Noordweg (café Bloemendaal). Vanaf 5 augustus 1893 is sprake van het café 'Reinveld', van J.H. Mennes, gelegen aan de Vlissingsche Singel bij de tramhalte 'Buitensingel' op 't Zand. Bij het café werd in 1894 een tuin met speeltoestellen geopend en was een afgesloten 'warande' (jachtterrein/schietbaan). Binnen had Jan Hendrik onder andere een biljart en piano opgesteld. Helaas zal dit alles geen groot succes zijn geworden want in juni van datzelfde jaar bood hij een burgerwoning aan de singel te huur aan en op 4 januari 1895 werd tenslotte ook het café/koffiehuis bij een vrijwillige verkoping te koop aangeboden. Hierbij was ook de gehele inventaris inbegrepen. Op 7 januari blijkt café 'Reinveld' uit de hand te zijn verkocht, waarna op 9 januari 1895 het bestaan van het café 'Reinveld' officieel wordt beëindigd. (7) Dierenarts J. Kraamer (later nog gemeenteraadslid te Koudekerke) werd de nieuwe eigenaar van het pand. Hij verhuisde in 1920 naar een bovenwoning boven café 'Pax Intrantibus' op 't Zand. Op 14 mei 1893 opende A.M. Mennes zijn nieuwe koffiehuis 'Pas Buiten' (met biljart) aan de 'Koudekerkschen weg bij den Molen' op 't Zand. Hij zal en directe concurrent van zijn broer J.H. Mennis zijn geweest die gelijktijdig zijn café 'Reinveld' draaiende probeerde te houden. Adrianus heeft het wel iets langer volgehouden dan zijn broer. Uit oude krantenadvertenties blijkt dat hij ook regelmatig reclame maakte voor zijn etablissement 'Pas Buiten' en dat hij net als Jan Hendrik zijn tuin had voorzien van speeltoestellen. 'Pas Buiten' was gevestigd aan de Koudekerkseweg op nr. 43 (Ter Hoogestraat 36) maar op 26 oktober 1896 verhuisde het café naar adres D75 (nu Oude Koudekerkseweg 93). Tot mei 1907 was het café daar gevestigd en moet het kort hierna zijn verhuisd naar D124 (nu Oude Koudekerkseweg 13). Op 20 mei 1908 werd het koffiehuis 'Pas Buiten' daar tenslotte met huis, erf en tuin samen met het huis op adres D123 verkocht door notaris J.W. Verhulst en viel ook definitief het doek voor dit café/koffiehuis. (8)

		De afbeelding waarmee we de beschrijving van 't Zand in deze periode (voorlopig) afsluiten toont de woningen die in deze periode werden gebouwd aan de Oude Koudekerkseweg bij 't Zand. De vier identieke huizen aan het eind van de straat stonden daar, waar nu de Koudekerkseweg, de Langevielesingel en de Ruyterstraat samenkomen (en nu nog het driehoekig plantsoen ligt). Het café 'Pax Intrantibus', lag naast deze huizen die hier in 1900 in opdracht van de heer Gernler werden gebouwd. Rechts was de tol gevestigd. Lees verder...
7. OUDE KOUDEKERKSEWEG NA 1900

Herberg Verhage/Broerse/Leenhouts Uit de Middelburgsche Courant van 5 augustus 1858 blijkt dat er op ´t Zand (buiten de Langevielepoort ) ook nog een herberg moet zijn geweest die toen bewoond werd door ene Leendert Verhage. Hij was later gemeenteraadslid van Koudekerke. Op 7 mei 1859 blijkt, uit wederom een advertentie in de Middelburgsche Courant, dat zijn 'Huis' inmiddels bewoond wordt door Marinus Broerse. Zijn naam wordt in de jaren hierna tot 1864 nog enkele malen genoemd als plaats van handeling bij verkopingen. Vanaf 16 maart 1865 duikt de naam van Jacobus Broerse op als bewoner van een herberg buiten de Langevillepoort op 't Zand. Laatste vermelding van de naam Jacobus Broerse in verband met een herberg dateert van 2 mei 1869.(9) Deze Jacobus Broerse (jr) was de zoon van de gelijknamige Jacobus Broerse, die op zijn beurt de broer van Marinus Broerse (uit Serooskerke) was.(10) Jacobus Broerse (jr) stond in december 1867 op de overlijdensakte van zijn zoon (ook Jacobus Broerse) vermeld als winkelier. De scheidslijn tussen winkel en café werd (zo blijkt ook bij andere cafés), niet altijd even duidelijk te worden getrokken. Waarschijnlijk heeft Jacobus Broerse in 1969 zijn café van de hand gedaan aan Hubrecht Leenhouts. Zijn naam komen we namelijk vanaf 22 maart 1870 tegen in advertenties voor openbare verkopingen in de Middelburgsche Courant waaruit blijkt dat hij dan eigenaar is van 'een' herberg op 't Zand buiten de Langevielebarrière. Zo werd in zijn herberg bijvoorbeeld op 14 december 1872 de verkoop aangekondigd van het hofsteedje 'De Visscherij', dat gelegen was tussen de Langevielebarrière en de Seisbarrière.(11) Hubrecht Leenhouts had samen met zijn vrouw Jannetje Risseuw ook een handel in kruidenierswaren die vermoedelijk in hetzelfde pand was gevestigd. Hij verkocht hier ondermeer rijstmeel, bloem, zaden en tabak, zo blijkt uit talrijke advertenties die hiervan verschenen in de periode 1870-1896.(12) Op 9 november 1896 overlijdt Hubrecht en wordt vermeld dat zijn vrouw nog 'winkelierster' is.(10) Uit het 'Tableau van de Wijkverdeling en Nummering der Woonhuizen in de gemeente Koudekerke' (1883-1905) blijkt dat 'Wed. H. Leenhouts' wordt vermeld als eigenares en bewoonster van het pand op kadastraal adres D795. Uit de kadastrale nummers blijkt dat dit pand vermoedelijk naast of vlakbij het koffiehuis 'Pax Intrantibus' van Jacobus Gernler was gevestigd (D796 en D797). Uit de advertenties in de periode na 1896 valt op te maken dat Jannetje de kruidenierswinkel heeft voortgezet en dat er ook nog geregeld openbare verkopingen plaatsvinden.(12) In 1900 wordt de winkel tenslotte door Jacobus Christiaan Cornelis voortgezet. In april heropent hij zijn vernieuwde zaak. Van een herberg lijkt dan geen sprake meer te zijn. De kruidenierswinkel van Cornelis gaat uiteindelijk in 1907 failliet.(13) Lees verder.


copyright © 2001-2025 Sjoerd de Nooijer

laatst bijgewerkt op: 31 05 2021

bronvermelding:
tekst: Sjoerd de Nooijer
afb. 1: veldminuut Middelburg 1857
afb. 2-5: Bob van der Weel
afb. 6: minuutplan D (1811-1832)
afb. 7: beeldbank ZB (11987)

geraadpleegde bronnen:
- Bob van der Weel
- Rob van Hese
- Man, J.C. De, De Geneeskundige School te Middelburg: Hare lectoren en leerlingen, 1825 tot ..., 1902
- Zeeuws Archief
- Tableau van de Wijkverdeling en Nummering der Woonhuizen in de gemeente Koudekerke (ZA)
- beeldbank Zeeuwse Bibliotheek
- www.zeeuwengezocht.nl
- www.krantenbankzeeland.nl
- www.watwaswaar.nl

voetnoot 1:
Bob van der Weel heeft onderzoek gedaan naar de geschiedenis van de brandweer van 't Zand. Het complete onderzoek Brandweer 't Zand 1895-1941 is niet op papier gepubliceerd, maar is wel op deze site in pdf-formaat te downloaden.(603kB)

voetnoot 2:
bron: Zeeuws Archief: Perceelsgewijze legger Koudekerke

voetnoot 3:
bron: Middelburgsche Courant, 28-7-1855 en 2-01-1862

voetnoot 4:
bron: Middelburgsche Courant, 28-7-1855 en 2-01-1862

voetnoot 5:
bron: Vlissingse Courant 23-10-1916

voetnoot 6:
bron: Vlissingse Courant 7-5-1929 en Middelburgsche Courant 3-8-1900, 9-5-1927, 13-5-1927, 18-5-1927 en 14-10-1927

voetnoot 7:
bron: Middelburgsche Courant 3-8-1893, 26-3-1894, 4-6-1894, Vlissingse Courant 4-1-1895 en 7-1-1895

voetnoot 8:
bron: Middelburgsche Courant 15-5-1893, 26-10-1896 en 7-5-1908

voetnoot 9:
bron: Middelburgsche Courant 13-7-1861, 5-8-1858, 7-5-1859, 16-3-1865, 16-2-1867 en 02/05/1869

voetnoot 10:
bron: Zeeuws Archief: Memories van Successie Kantoor Middelburg 1818-1927 en Burgerlijke Stand Zeeland (1796) 1811-1980

voetnoot 11:
bron: Middelburgsche Courant 22-3-1870, 26-3-1870, 31-3-1870, 14-12-1872

voetnoot 12:
bron: Diverse artikelen Middelburgsche Courant periode 1870-1900

voetnoot 13:
bron: Middelburgsche Courant 10-4-1900 en 12-12-1907