1. ZICHT
OP 'T ZAND MET DE MELKFABRIEK, MOLEN EN OP DE ACHTERGROND DE BOLWERKEN VAN
MIDDELBURG
Tussen 1900 en
1940 maakte 't Zand z'n sterkste groei mee. De groei van het buurtschap
zorgde al meer dan een eeuw voor discussies tussen de gemeentebesturen van
Middelburg en Koudekerke en leidde al tot meerdere annexatiepogingen omdat
men het maar niet eens kon worden over de loop der gemeentegrens. Bij Koninklijk
besluit van 19 mei 1821 werd aan deze strijd een voorlopig einde gemaakt
en werden de grenzen vastgesteld zoals deze toen op de kadastrale plans
zijn aangegeven. De gemeente Middelburg probeerde desondanks in 1873 tot
een wijziging van de gemeentegrens te komen, zonder resultaat. In 1897 volgde
een volgende poging en in 1922 en 1930 probeerden ze het nogmaals, wederom
zonder succes.
In de twintigste eeuw veranderde Middelburg de tactiek en werd overgegaan
tot strategische grondaankoop in de gemeente Koudekerke. Hierdoor had de
gemeente Middelburg in 1921 in 't Zand al zo'n 12 hectare grond in eigendom
en probeerde het met dit eigendom de stadsuitbreiding te reguleren en af
te stemmen op hun wensen voor wat betreft stedelijke ontwikkeling. De bewoners
van 't Zand waren vanzelfsprekend niet voor een annexatie door Middelburg
omdat hiermee de lasten zouden stijgen en vierden elke mislukte poging met
een waar volksfeest.
Bij praktisch elke verandering in het buurtschap 't Zand speelde de Middelburgse
grondpolitiek een rol. Desondanks werden er toch twee lagere scholen gesticht:
De hervormde en gereformeerde lagere school. Beiden zijn in het hoofdstuk
onderwijs 1900-1940
reeds behandeld. Ook werd er een nieuwe kerk gesticht. Deze is eerder al
bij het hoofdstuk religie
1900-1940 aan de orde gekomen. Tenslotte verloor de molen
op 't Zand in 1908 zijn wieken.
Na de concessie aan de gasfabriek te Vlissingen, was Koudekerke spoedig
in bezit van een flinke verlichting zowel op het dorp als op 't Zand. De
Nieuwe Vlissingschen Weg en de Singel bleven echter verstoken van een aansluiting
tengevolge van een geschil ontstaan over het leggen van de buizen met de
gemeente Middelburg. Zelfs de in 1911 op de Nieuwe Vlissingschen Weg geplaatste
voorlopige lantaarnpalen voor petroleumlantaarns werden door Middelburgse
gemeentewerklieden meegenomen en in de Stadsschuur opgeborgen. Daar kon
de gemeente Koudekerke ze tegen een vergoeding komen ophalen!
Uit de geraadpleegde krantenartikelen uit deze periode blijkt dat pas nadat
de gemeente Middelburg uiteindelijk gasbuizen op de Singel aanlegde, de
bewoners in die hoek van Koudekerke pas het gas konden ontsteken. Ook werden
er waterleidingsbuizen aangelegd. Dit ging wederom weer niet zonder gedoe.
De bewoners van de Nieuwe Vlissingschen Weg verzochten de gemeente Middelburg
diverse malen om hen ook aan te sluiten op de Middelburgse waterleiding.
Al eerder hadden de inwoners van 't Zand bij de gemeente Middelburg aangedrongen
op het verkrijgen van een aansluiting van gas en water van Middelburg maar
de gemeente Middelburg wees dergelijk verzoeken steeds af, zelfs wanneer
men aanbood twee maal zoveel te betalen als Middelburgse ingezetenen!
Uiteindelijk heeft de gasfabriek in Vlissingen haar gasnet doorgetrokken
naar Souburg, Koudekerke en tenslotte ook naar 't Zand. Pas nadat dit gereed
kwam legde Middelburg in de straten die eigendom van Middelburg waren, alsnog
gas en water aan, waardoor de bewoners aldaar de keuze hadden tussen Middelburgs
of Vlissings gas. Middelburg leverde alleen gas aan de bewoners die ook
water van de gemeente Middelburg afnamen. De gemeente Koudekerke ging tegen
deze gang van zaken in beroep bij Gedeputeerde Staten.(1)
Coöperatieve
Melkinrichting en Zuivelfabriek 'Walcheren'
In 1916 werd
de Coöperatieve Melkinrichting en Zuivelfabriek 'Walcheren' opgericht
met aanvankelijk zo'n 50 leden. Het bedrijf produceerde naast melk ook andere
zuivelproducten zoals boter, karnemelk en room. De zaken gingen voorspoedig
en het ledental nam snel toe tot 200 boeren en de melkproductie steeg tot
22 miljoenen kg. Daardoor werd in 1924 besloten een nieuwe fabriek te stichten
die ontworpen werd door architect Engelfriet van de 'Algemeenen Nederlandschen
Zuivelbond'. De fabriek werd gebouwd voor ca. f 125.000,- en ingericht voor
ca. f. 100.000,-. De voorzitter van de zuivelfabriek was de heer A. de Visser.
De fabriek gebouwd aan de Poelendaelesingel
te Koudekerke, op gronden die eigendom waren van de gemeente Middelburg.
Middelburg gaf de gronden vervolgens in erfpacht uit aan de Coöperatieve
Melkinrichting en Zuivelfabriek 'Walcheren'. Op dinsdag 30 maart 1926 werd
de fabriek officieel geopend in het bijzijn van de commissaris der Koningin,
de gemeentebesturen van Middelburg, Vlissingen en Koudekerke. Ook de hoofdingenieur-directeur
van Rijkswaterstaat en de vertegenwoordigers van de Noord-Brabantse Zuivelbond
waren aanwezig. Het gezelschap werd op de hiernaast afgebeelde foto vastgelegd.(2)
2. ZUIVELFABRIEK AAN DE POELENDAELESINGEL
TE KOUDEKERKE IN 1926 (N196)
De zuivelfabriek was u-vormig
waarvan de noordvleugel de directeurswoning bevatte, het diendenkantoor,
de hal voor de uitbetaling van de melk, een verhoogd roomzuurlokaal, de
koel- en pakkelder voor de boter en een laboratorium. Aan de voorzijde bevond
zich behalve het laboratorium ook de melkontvangst en een groot reservelokaal.
Hierachter een lokaal voor pasteurisatie, ontroming en karnen van room en
boter. In de linker vleugel bevond zich het ketelhuis, een machinekamer,
koelmachine, pomp- kamer en melkbewaarplaats.(3)
3.ZUIVELFABRIEK AAN
DE POELENDAELESINGEL TE KOUDEKERKE IN 1926
Koffiehuis
'Pax Intrantibus'
De voorgeschiedenis van
dit koffiehuis dat voortkwam uit herberg 'De
Bremerton' is beschreven bij de hoofdstukken 1800-1850
en 1850-1900.
Vlak voor het aanbreken van het nieuwe millennium, op 5 december 1899, verscheen
in de Vlissingse Courant een aankondiging voor een aanbesteding op 16 december
van dat jaar. Het betrof de aanbesteding voor de sloop van het koffiehuis
'Pax Intrantibus' en naastgelegen winkelhuis en de nieuwbouw van een nieuw
café, een winkel en vier woonhuizen voor Cornelis Marinus Jacobus
Gernler. Het werk werd geraamd op f 20.400,- en werd uiteindelijk gegund
aan de laagste inschrijver: De heer A. Hanewinkel te Vlissingen voor f.
19.880,-.(4) Op 3 augustus 1900 werd het koffiehuis
heropend.(5)
4. KOFFIEHUIS PAX INTRANTIBUS
NA 1899
5. BONNEBLAD 1925 MET AANGIFTE KOFFIEHUIS
'Pax Intrantibus'
was de kraamkamer van de Middelburgse schietvereniging 'De Kolveniers'.
Op 25 november 1912 kwamen hier een aantal mensen bij elkaar met het doel
een schietvereniging op te richten die de naam kreeg 'Tot Oefening en Ontspanning'.
Deze werd gevestigd bij het koffiehuis op 't Zand. Hier bevonden zich toen
enkele schietbanen en werden regelmatig schietwedstrijden georganiseerd.
De vereniging kreeg op 6 december 1913 Koninklijke goedkeuring en de beheerder
van 'Pax Intrantibus' was een van de ereleden van deze schietvereniging.
In Koudekerke was de schietvereniging
'Wilhelmina' actief.
Door notaris Blaupot ten Cate werd op 12 mei 1927 het café 'Pax Intrantibus'
op adres D195/196 verkocht aan de heer K.J. van Loo, timmerman te Middelburg,
voor f 10.800,-. De verkoop omvatte toen twee ruime zalen, warande (jachtterrein/schietbaan),
winkellokaal, kamer, keuken, kelder, twee bovenwoningen met twee zolders
en verder was er aan de Breeweg een stenen gebouw van één
bouwlaag waarin zich een kegelbaan bevond.
Op 24 mei volgde de openbare verkoop van de koffiehuis-inventaris.
Op 14 oktober 1927 werd nog een laatste advertentie voor het koffiehuis
'Pax Intrantibus' geplaatst door A.C. Steur, waaruit opgemaakt kan worden
dat het nog als zodanig in gebruik was. A.C. Steur was echter ook eigenaar
van café Lommerrijk aan de Nieuwe Vlissingseweg. De laatste vermelding van 'Pax' komen we tegen in een artikel in
de Vlissingse Courant van 7 mei 1929 over de aanleg van de waterleiding
op 't Zand.(6)
Begin juni 1931 werd de 'Wasscherij Zeeland' ingeschreven bij de Kamer van
Koophandel en bleek deze gevestigd te zijn in het pand op adres Langevielesingel
D197 te Koudekerke waar voorheen het koffiehuis was gevestigd. Eigenaar
was W.J. Wolders. Hij ontplooide reeds vanaf mei 1930 werkzaamheden waarvoor
toen een strijkster, aankomend strijkster en mangelmeisje werd gezocht in
een krantenadvertentie in de Vlissingse Courant van 16 mei 1930. In 1934
werd de zaak overgenomen door C. Th Wolders, die in 1943 tot wethouder van
Middelburg werd benoemd. In de oorlogsjaren 1943-1945 is het pand verwoest
en is er hierna op die plaats een plantsoen aangelegd. Lees
verder.
redactionele mededeling:
Dit deel van het hoofdstuk 1900-1940 wordt nog herzien. Hier ziet u een voorlopige
weergave van de nu bekende informatie over deze periode. Voor zover mogelijk is de getoonde
informatie gecheckt op juistheid, later worden de onderdelen beter/logisch geordend. Uiteraard
staat het u vrij om op de behandelde onderwerpen te reageren of aanvullende informatie aan
te dragen. U kunt contact opnemen via het contactformulier op de website
(zie grijze menubalk bovenaan).
bronvermelding:
tekst: Sjoerd de Nooijer
afb. 1: beeldbank ZB (56351)
afb. 2: Karel Noorlander
afb. 3: beeldbank ZA BG-0387-5
afb. 4: Bob van der Weel
afb. 5: bonneblad 1925
