Na de overgave van Middelburg
in 1574 gaf Willem van Oranje toestemming voor het bouwen van een brouwerij
in Koudekerke waarvan hij ook de nodige opbrengsten zou ontvangen. De brouwerij
bevond zich net buiten de dorpsring aan de uitvalsweg naar Middelburg en
kwam voort uit de hofstede van Jacob Conbroy, die hiervoor op deze plek
was gebouwd. De brouwerij moet uiteindelijk tussen 1585 en 1608 zijn ontstaan
omdat toen voor het eerst in een overloper melding van wordt gemaakt van
een hofstede èn brouwerij. Jacob Conbroy is dan nog eigenaar. Het
pand werd hierna in de volksmond 'De Brouwerij' genoemd en sinds 1960 verwijst
zelfs de straatnaam Brouwerijstraat naar dit pand dat op dat moment al ruim
15 jaar verdwenen was.
Uit de overlopers blijkt dat de 'hofstede en brouwerie' in de loop van de
zeventiende en achttiende eeuw veelvuldig van eigenaar wisselden en onder
andere eigendom waren van Thobias Wijnants wezen (tot 1623), Isaac Hermans
(1623-1648), Mels van Cingelbeke (na 1648), Pieter Brouwer (tot 1765), Jacobus
van Hoeve (na 11 juni 1765) en Paulus Lenge (periode onbekend).
Er zijn drie krantenadvertenties bekend waarin De Brouwerij te koop werd
aangeboden: Op 10 augustus 1784 werd gepoogd deze met al zijn toebehoren
van 7 à 8 gemeten wei- en zaailanden in Koudekerke te verkopen. Nadere
informatie kon worden ingewonnen bij Willem Holstelle die daar toen woonde.(1)
In een tweede advertentie in de Middelburgse Courant van 18 november 1784
wordt de "Sterke en Welgelegen Bier-Brouwery met
32 gemeten puike wey- en zaay-landen" ter aanvaarding in het
volgende voorjaar aangeboden. Verder werd vermeld dat naast de bier-brouwerij
met 24 gemeten land nog 8 geten boomgaard behoorden.(2)
De derde en laatste aankondiging van een verkoping stond eveneens in de
Middelburgsche Courant en wel op 5 en 8 maart 1785.Op 9 maart 1785 zou 'met
den stokke' de verkoop van "Een Schoone en Welgelegen
BROUWERY, met zyn HUYS, SCHUUR, STALLINGE, BACKEETE, en verdere GEREEDSCHAPPEN,
alsmede eenige Partien LANDEN" in de Koudekerkse herberg genaamd
'Vlissingen' plaatsvinden. De afloop van de verkopingen werd niet vermeld,
evenmin is bekend wie de nieuwe eigenaar werd.(3)
De eerstvolgende naam die opduikt is die van Daniel Arentse, die op 20 februari
1789 voor 600 pond Vlaams de nieuwe eigenaar wordt. Op 16 mei 1800 neemt
Witte Abrahamse Potappel voor 1000 pond Vlaams de hofstede en brouwerij
over, op diens beurt weer gevolgd door Adriaan Leijnse, en na zijn overlijden
in 1814 zijn weduwe. Tot slot werd ergens tussen 1823 en 1933 arbeider Jan
de Kroo als eigenaar van de hofstede ingeschreven in de persoonsgewijze
leggers.
Op 23 november 1829 maken de brouwers van Koudekerke bezwaar tegen de wetten
op de bieren en het binnenlandsche gedistaleerd. Dat bezwaar kan niet anders
dan van eigenaren van De Brouwerij zijn geweest. Het is de laatste (mij
bekende) bron waarin van brouwers in Koudekerke wordt gesproken, waardoor
kan worden aangenomen dat het hierna gedaan zal zijn geweest met de brouwerij
te Koudekerke en deze verviel deze tot een normale boerderij.(4)
Waarschijnlijk was Jan de Kroo, die als arbeider te Koudekerke werd bijgeschreven
in de persoonsgewijze leggers de eerste niet-brouwer, die eigenaar werd
van de hofstede. Erg lang zal dit niet geduurd hebben want hij verkocht
zijn bezit aan Maarten Boeker, bouwman te Koudekerke en bezitter van ten
minste nog vijf andere huizen of boerderijen in Koudekerke die reeds in
1833 overleed. Hierna wordt Lourence Jeanne Frederica van Maanen, echtgenoot
van notaris Jan Loeff eigenaar van de hofstede. De hofstede blijft in de
decennia hierna door vererving familie-eigendom en wordt in die periode
verpacht aan landbouwers. Zo is bekend dat de hofstede van 1892 tot 1922
bewoond werd door Willeboord Koole, die het met achtentwintig gemeten grond
pachtte van de familie Loeff. Hij was de laatste pachter van de hofstede.
1. OUDE HOFSTEDE 'DE
BROUWERIJ' OMSTREEKS 1915
2. DE BROUWERIJ' OP MINUUTPLAN 1811-1832
Bovenstaande foto links werd
gemaakt vanaf het balkon van de dokterswoning
aan de overzijde en geeft een blik op het hof 'De Brouwerij'. De gepotdekselde
en met pannen gedekte schuur, die op foto 1 staat afgebeeld, stond direct
aan de Brouwerijstraat en is in 1920 afgebroken. Men kon niet met een wagen
op de dorsvloer van de schuur rijden omdat er een lage borstwering rond
stond. Mogelijk is het hier links afgebeelde tuinmuurtje een laatste overblijfsel
van deze gemetselde borstwering. De afbraak werd op 17 september 1920 aanbesteed
en werd door notaris Van der Harst uit Vlissingen.
3. BROUWERIJSTRAAT TE
KOUDEKERKE (588)
Pieter Loeff (5/10/1893 -
29/8/1960)
was de laatste telg uit de Loeff-familie die als notaris op Koudekerke actief
was en tevens eigenaar van deze hofstede was. Hij was een zoon was van de
in Epe wonende arts Paul Loeff en een neef van de Koudekerkse notaris Jan
Loeff.
In 1929 werd Pieter Loeff in Koudekerke beëidigd als notaris en in
1930 liet hij de boerderij verbouwen tot woonhuis met kantoorruimte voor
zijn notariskantoor.
4. NOTARIS PIETER LOEFF
In 1930-1931
werd de oude brouwerij tot landhuis verbouwd door architect F.A.
Eschauzier in opdracht van notaris Pieter Loeff, die het hierna bewoonde.
Het notariskantoor van de familie Loeff was al sinds 1809
gevestigd in Koudekerke.
De verbinding tussen het nieuwe woonhuis en het verbouwde kantoor werd gevormd
door een prachtig eikenhouten tochtportaal, afkomstig van een huis aan de
Spanjaardstraat te Middelburg. Achter de woning lag een, naar het schijnt,
prachtige tuin. De grote lindeboom voor de oude hofstede bleef behouden.
5. 'DE BROUWERIJ' IN
1933, NADAT DEZE IS VERBOUWD TOT HOFSTEDE
Achter het huis lag een prachtige
tuin met vijver omgeven door een kweepeer en een mispelboom. De tuin werd
over- schaduwd door een prachtige moer- beiboom die jaarlijks vele donkerrode
vruchten gaf. Aan de slootkant (zuidzijde) stond een houten theekoepel,
zoals die ook wel op oude gravures staat afgebeeld. Een afbeelding van de
theekoepel in deze tuin is niet bekend.
Ko Wondergem was de tuinman en onderhield alles op voortreffelijke en deskundige
wijze. Op de foto staat wethouder Contant de tuin van notaris Loeff te bewonderen.
6. BROUWERIJSTRAAT TE
KOUDEKERKE (415)
Boven de deur van het woonhuis
herinnerde een gevelsteen aan de vroegere brouwerij. Door de kunstschilder
Koets uit Veere werd dit steentje met mooie kleuren bewerkt.
De foto hiernaast toont de achterzijde van het nieuwe gedeelte. Op de vergaarbak
(aan de dakgoot) staat het jaartal 1930 vermeld. Hieronder bevond zich een
opmerkelijk grote regenton. Dergelijke regentonnen stonden onder meerdere
hemelwaterafvoeren en zullen de tuin van water hebben voorzien in droge
periodes. Verder geeft deze foto een kijkje in de prachtige tuin die bij
de woning behoorde.
7. BROUWERIJSTRAAT TE
KOUDEKERKE (426)
Op het voorerf van de De
Brouwerij bevond zich een gemetselde ronde waterput waarboven een hardstenen
opzetstuk was geplaatst dat afkomstig was van het kerkplein van Grijpskerke.
Daar functioneerde het opzetstuk mogelijk als drinkbak voor paarden, zo
suggereerde de heer Bartels in een oproep in het kwartaalblad De Wete van
de Heemkundige Kring Walcheren in april 2011.
In het hardsteen zaten openingen welke er op wezen dat er vroeger een ijzeren
opstand op geplaatst was waarin een katrol voor de 'aker' bevestigd was.
8. BROUWERIJSTRAAT TE KOUDEKERKE
(590)
Om de waterput in oude stijl
nieuw leven in te blazen liet notaris mr. Jan Loeff in 1930 door de ambachtsschool
te Middelburg een nieuw mechaniek maken voor de waterput bij het huis van
Pieter Loeff te Koudekerke.
Geheel in stijl met de bewerking van het hardsteen heeft de heer Doets,
de toenmalig directeur van de ambachtsschool, een ijzerwerk ontworpen en
daarin ook gecompliceerde bochten en draaien behouden, die men thans als
onjuist zou kwalificeren, maar die juist de stijl demonstreren. Aan de drie
stijlen van de opstand zijn door de ambachtsschool uit ijzer gesneden wapens
bevestigd, respectievelijk die van Zeeland, Middelburg en de familie Loeff,
terwijl boven het geheel een windwijzer staat, waarvan de bewerking doet
denken aan goed werk van een school voor kunstnijverheid. Ook de katrol
is geheel in stijl gehouden.
Bij de waterput poseerde het toenmalige dienstmeisje van de familie Loeff,
de toen 16 of 17-jarige Margrietha (Grietje) Kleinepier (1917-1949), in
haar volle klederdracht.
9. WATERPUT BIJ DE BROUWERIJ 1933-1934
10. DE BROUWERIJ NADAT DEZE IS VERBOUWD
(FOTO 1931-1938)
11. WATERPUT TE GRIJPSKERKE
Bovenstaande
foto werd gemaakt vanaf de houten toren in de tuin van oud notaris mr. Jan
Loeff (1861-1935)
aan het Dorpsplein. Hij had een hele diepe tuin waarin hij van afgedankte
trambielzen en uit zee aangespoeld hout een toren had laten bouwen van waaruit
hij een prachtig uitzicht had op het omringende landschap, waaronder De
Brouwerij van zijn neef Pieter Loeff. De foto zal tussen 1931-1936 zijn
gemaakt, dus nog voor de Prinses Beatrixlaan werd aangelegd (1937-1938)
en voor de sloop van de uitkijktoren in 1936.
Helaas werd De Brouwerij,
waar tijdens de oorlog door de Duitsers minutie werd opgeslagen op 2 en
3 november 1944 door granaatvuur van de geallieerden verwoest en deed de
hieropvolgende inundatie het overige sloopwerk. Het pand werd na de oorlog
niet meer herbouwd.
Notaris mr. Pieter Loeff vestigde zich in 1949 in Middelburg en oefende
daar zijn vak tot 1958 uit. Dit kantoor was gevestigd op Herengracht 124.
Hij liet hier twee oude stoepstenen uit zijn voormalige tuin te Koudekerke
voor zijn nieuwe huis plaatsen. De stoepstenen staan daar tot de dag van
vandaag.(5)
12. DE VERWOESTE BROUWERIJ TE KOUDEKERKE
Dergelijke stoepstenen
werden blijkbaar door Loeff verzameld, zo kon worden opgemaakt uit een artikel
in De Wete van 1985 no. 3 p. 8-9 dat door W.P. Roose werd geschreven. Vergelijkbare
stoepstenen stonden lange tijd op het Dorpsplein te Koudekerke net buiten
het hek wat de kerk omringde, twee stonden er bij de ingang van de vroegere
Middelburgsestraat, nu Brouwerijstraat. Drie stuks bij het kantoor van Loeff
en verder stonden er een grote en een klein bij huize 'Het Meulwal' (bij
de molen). In het genoemde artikel wordt onder andere ook vermeld, dat de
steen met de naam 'De Brouwerij', die ooit ingemetseld zat in de gevel van
de Brouwerij eveneens is teruggevonden op Herengracht 124 te Middelburg.
bronvermelding:
tekst: Sjoerd de Nooijer
afb. 1: archief Jan Roose
afb. 2: minuutplan F, 1811-1832
afb. 3: archief J. Roose
afb. 4: Jan Loeff
afb. 5-10: archief J. Roose
afb. 11: Wim Bartels
afb. 11: archief J. Roose
geraadpleegde bronnen:
- Hendrikse, H en Roose, J., Kent u ze nog... die van Valkenisse, Zaltbommel, 1974
- Hendrikse, H. en Roose, J., Valkenisse in oude ansichten, Zaltbommel, 1974
- Hendrikse, H. en Roose, J., Koudekerke in oude ansichten, Zaltbommel, 1975
- Roose, J. en W.P., Ons dorp Koudekerke, 1930-1960, Klaaswaal, 1993
- Roose, W.P., De Wete, Heemkundige Kring Walcheren, jaargang 3, p.8-9, 1985
- Bartels, W, De Wete, Heemkundige Kring Walcheren, jaargang 40, p.50, 2011
- Ria Roose-van Noppen
- Karel Noorlander
- Jan Loeff
- Jan Schierbeek
- www.krantenbankzeeland.nl
- www.watwaswaar.nl
- www.zeeuwengezocht.nl
voetnoot 3:
bron: Middelburgsche Courant 5-3-1785 en 8-3-1785
voetnoot 4:
bron: Dagblad van 's Gravenhage 23-11-1829
voetnoot 5:
Voor de herplaatsing van de stoepstenen heeft Loeff destijds toestemming gevraagd en gekregen van de gemeente Middelburg. De vergunning hiervoor
blijkt zich jarenlang in de meterkast van het huis aan de Herengracht te
hebben bevonden, en is zodoende bewaard gebleven.
